Được tổ chức vào các ngày lễ, tết, Ngày hội văn hóa, ngày đại đoàn kết toàn dân, đám cưới, lên nhà mới...theo thời gian, Tó má lẹ đã trở thành trò chơi phổ biến, đặc sắc, có tính đoàn kết cao và mang đậm bản sắc văn hóa của dân tộc Thái huyện Nậm Pồ nói riêng và tỉnh Điện Biên nói chung....

Tó má lẹ - Trò chơi dân gian độc đáo của dân tộc Thái

          Trong tiếng Thái, “tó” nghĩa là đánh, còn “má lẹ” là tên một loại quả được lấy từ một loài dây leo trong rừng già. Quả má lẹ hình dẹt, có vỏ cứng, to bằng 3 - 4 ngón tay, dài khoảng 30 cm, mỗi quả có từ 4 - 5 hạt. Muốn lấy hạt người ta phải đập vỡ lớp vỏ cứng bên ngoài rồi dùng dao hoặc que cạo cho hết lớp lông dầy bao quanh. Khi ấy hạt má lẹ sẽ lộ ra có màu nâu đậm, người ta dùng hạt này để chơi. Hạt má lẹ có 3 loại: Nhỏ, vừa và to. Cả 3 loại đều có hình tròn, dẹt. Loại ưa dùng hơn cả là má lẹ to có đường kính từ 4cm, dày 1cm trở lên, hạt chắc và nặng.

          Cách chơi Tó má lẹ cũng đơn giản nên tất cả mọi người đều có thể tham gia, không phân biệt người già hay trẻ, đàn ông hay phụ nữ. Sân chơi khá linh hoạt có thể là một bãi đất nhỏ ở ven rừng, một khoảng sân nhà hay thậm chí là mọi người có thể chơi Tó má lẹở ngay dưới gầm nhà sàn của gia đình mình. Thời gian chơi không bị khống chế mà chủ yếu phụ thuộc vào số người tham gia trò chơi và mức độ khéo léo của từng đội, của mỗi người chơi. Điểm riêng của Tó má lẹ so với nhiều trò chơi dân gian truyền thống khác của cộng đồng người Thái đó là khi chơi Tó má lẹ, bắt buộc người chơi phải chia thành 2 đội. Số người chơi càng đông thì trò chơi sẽ càng sôi nổi. Và trong quá trình chơi, để giành được phần thắng, đòi hỏi thành viên mỗi đội phải thực sự khéo léo, đoàn kết trong từng lượt chơi, từng phần chơi.         

          Trong khuôn khổ Ngày hội Văn hóa dân tộc Thái lần thứ nhất huyện Nạm Pồ (2/9/2023), anh Vàng Văn Dân (kế toán xã Si Pa Phìn) người được phân công làm trọng tài chính phần thi Tó má lẹ, cho biết: Khi thi đấu thì trò chơi Tó má lẹ chỉ chơi 2 đội, mỗi đội từ 5 đến 7 người.Quá trình chơi, để giành được phần thắng, đòi hỏi thành viên của mỗi đội phải khéo léo, dẻo dai, đặc biệt là độ chính xác cao, có sức mạnh để bắn hạt má lẹ của đội bạn bay qua đích.Sau khi kết thúc thi đấu, tổng đội nào có điểm cao nhất sẽ là đội chiến thắng. Theo điều lệ Ngày hội,sân chơi Tó má lẹ có hình chữ nhật chiều rộng 5m, chiều dài 12m, kẻ 4 vạch ngang ở giữa sân và gồm có 4 bước chơi như sau:

          Bước 1: Trước tiên sẽ đặt một dàn má lé ở vạch đích, bắt đầungười chơi đứng cách điểm đặt 7m, sau đó để hạt má lẹ lên mu bàn chân nhảy lò cò đến vạch thứ nhất cách điểm đặt dàn má lẹ 2m, rồi hất bàn chân cho hạt má lẹ đi trúng những hạt má lẹ dựng ở vạch đích.

          Bước 2: Người chơi ngồi sau vạch thứ 2 cách điểm đặt má lẹ ở vạch đích là 2,5m, sau đó cầm hạt má lẹ lên tay và ném sao cho trúng những hạtmá lẹ dựng ở vạch đích.

          Bước thứ 3: Người chơi ngồi sau vạch thứ 3 cách điểm đặt dàn má lẹ ở vạch đích là 3m, sau đó quỳ một gối đặt má lẹ lên đùi, dùng ngón tay trỏ và ngón tay cái của tay phải hoặc tay tái, cầm ngón tay trỏ của tay kia, rồi hất quả má lẹ đi sao cho trúng dàn má lẹ dựng ở vạch đích.

          Bước thứ 4: Người chơi đứng sau vạch thứ 4 cách điểm đặt những hạt má lẹ ở vạch đích là 3,5m, sau đó đứng thẳng, co một gối đặt hạt má lẹ lên đùi, dùng ngón tay trỏ và ngón tay cái của tay phải hoặc tay trái, cầm ngón tay cái của tay kia, rồi hất hạt má lẹ sao cho trúng dàn má lẹ dựng ở vạch đích.

          Là người chơi Tó má lẹ nhiều năm nay, bà Thùng Thị Kim, ở bản Nà Én, xã Chà Tở cho biết: Tó má lẹ là một trò chơi dân gian yêu thích của đồng bào dân tộc Thái, nhất là các chị em phụ nữ, đây được coi như một món ăn tinh thần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người dân, đặc biệt trong các lễ hội của người Thái.

          Trong ký ức của các cụ già người Thái vẫn còn tươi nguyên tiếng cười reo và niềm vui háo hức khi nâng trên tay hạt má lẹ. Vào những ngày đầu xuân, mời bạn hãy đến với huyện Nậm Pồ để cùng tham gia vào các lễ tết, hòa mình trong không khí sôi nổi của hàng loạt những trò chơi dân gian truyền thống đặc sắc, nhất là trò chơi Tó má lẹ để hiểu nhiều hơn về đời sống văn hóa tinh thần phong phú của dân tộc Thái nơi đây./.