Trong nhịp sống hiện đại, cộng đồng dân tộc Thái khu vực Ba Chà vẫn còn bảo tồn được nhiều nét đẹp văn hóa dân tộc. Trong đó lý “khoen tạy” vẫn còn được lưu giữ trong những nếp nhà của trưởng các dòng họ. Đây là một phong tục đẹp nhằm quản lý các đầu đinh của dòng họ.

Ông Tao Văn Bun, trưởng dòng họ Tao (Chà Nưa) giới thiệu về “Khoen tạy”

          Lý “ khoen tạy” chỉ được thực hiện ở nhà của người giữ chức trưởng dòng họ. Dấu hiệu để nhận biết nhà của trưởng họ cũng chính nhờ vào không gian lưu giữ “ hộ khẩu” đầu đinh này. Thông thường ở gian để thờ trong nếp nhà sàn, gọi là “ Hoóng”, phía trên sà vượt chính là không gian để treo các chùm “ sổ hộ khẩu”, mỗi hộ gia đình tương ứng với 1 chùm. Mỗi chùm bao gồm: 01 chiếc quạt nan tre; 01 chiếc cung; 01 túi vải; 01 giỏ “Ko pó”.

Mỗi chùm tượng trưng cho một gia đình ghi tên của nam đinh trong nhà

          Theo ông Tao Văn Bun, trưởng dòng họ Tao (bản Cấu, xã Chà Nưa) cho biết về ý nghĩa các vật phẩm trong lý “khoen tạy” như sau: Chiếc quạt nan biểu trưng cho ấm no sung túc. Xuất phát từ nếp sống sinh hoạt hàng ngày, người Thái cổ thường ăn xôi nếp quanh năm, khi đồ xôi xong, để xôi khô và dẻo thì người phụ nữ thường lấy quạt nan để quạt xôi cho nguội rồi mới cất vào Coóng (vật dụng để đựng xôi). Bởi vậy, chiếc quạt nan tượng trưng cho ấm no, sung túc.

          Chiếc cung tượng trưng cho ý chí kiên cường của người đàn ông dân tộc Thái. Đồng thời thể hiện ý chí sẵn sàng bảo vệ Tổ Quốc, bảo vệ cộng đồng, làng bản khỏi những điều xấu. Còn chiếc tủi vải có đựng một ít tiền và thẻ gỗ khắc tên của nam đinh trong nhà. “Ko Pó” là một chiếc giỏ nhỏ có hình như chuôi dao được đan bằng tre, nứa dùng để đựng xôi, gà... khi làm lý thay đổi nhân khẩu nam đinh trong nhà.

          Ông Tao Văn Bun, trưởng dòng họ Tao cho biết: Lý “khoen tạy” không quy định thời gian cụ thể để thực hiện, tuy nhiên cứ có nhiều bé trai sinh ra, chọn được ngày đẹp nhiều nhà sẽ rủ nhau đến nhà trưởng họ để làm lý này, nhập tên của đứa trẻ thêm vào hộ gia đình. Tương tự như vậy, nếu có người mất thì sẽ bỏ tên ra khỏi chùm treo thẻ tên của gia đình đó. Khi làm lý, mỗi đầu đinh là một con gà, mổ ra cúng tổ tiên để xin phép nhập họ.

Không gian “ khoen tạy” ở vị trí trang trọng phía trên gian thờ cúng tổ tiên

          Hiện nay, các trưởng dòng họ của cộng đồng người Thái khu vực Ba Chà đều lưu giữ không gian “ khoen tạy” trong nhà, nó không chỉ giúp trưởng họ quản lý các đầu đinh trong mỗi nhà, trong dòng họ mà còn là không gian tâm linh thể hiện quy mô của mỗi dòng họ./.